ایران رکورددار ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع دستی

یازده شهر و ۳ روستا در ۶ سال گذشته با عناوین صنایع‌دستی منحصر به همان مناطق، ثبت جهانی شده‌اند که نشان می‌دهد ایران در ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع دستی از سردمداران دنیا است.

از سال ۹۶ که شورای راهبردی انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی تشکیل شده است، ۵۲ شهر و روستا با عنوان صنایع‌دستی بنام و منحصر بغرد خود در فهرست ملی قرار گرفته‌اند که به گفته پویا محمودیان معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی کشور، این فرایند علاوه بر اینکه مسیر جهانی شدن و ثبت شهرها و روستاهای کشور را در شورای جهانی صنایع‌دستی (WCC)، تسهیل و تسریع می‌کند،‌ اگر این مناطق به صورت کارشناسی و علمی برندسازی شوند به زودی به عنوان مسیر و مقصد گردشگری هنری مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار خواهند گرفت.

سابقه ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع‌دستی به ۶ سال قبل برمی‌گردد، شورای جهانی صنایع‌دستی از سازمان‌های وابسته به سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی و ملل متحد (یونسکو- UNESCO) است و ثبت شهرهای جهانی صنایع‌دستی از سال ۲۰۱۵- ۱۳۹۴ آغاز شده و برنامه‌ای الهام گرفته از شهرهای خلاق یونسکو است.

در طول ۶ سال گذشته ۱۴ شهر و روستای صنایع‌دستی ایران در شورای جهانی صنایع‌دستی ثبت شده‌اند و اکنون ثبت ملی و جهانی شهرها و روستاها و صنایع‌دستی به مطالبه مردمی و اجتماعی تبدیل شده، زیرا آثار مثبت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن و تاثیر مستقیم آن بر زندگی مردم به ویژه آن دسته که در حوزه صنایع‌دستی اشتغال دارند، مشخص شده است.

البته روند ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع‌دستی تا پیش از کرونا به صورت عادی و طبق روال انجام می شد و ایران حتی برای سال ۱۳۹۹پرونده چند منطقه کمترشناخته شده از جنوب کشور را آماده کرده بود، اما شیوع کرونا مانع از سفر و حضور و بازدید ارزیابان بین‌المللی از این مناطق و منجر به توقف این فرایند شد، اما ایران اکنون هم با ثبت ۱۱ شهر و ۳ روستا در ۶ سال گذشته با عناوین صنایع‌دستی منحصر به همان مناطق، از سردمداران دنیا است.

آغاز جهانی شدن با دو شهر صنایع‌دستی از سال ۹۴

روند ثبت جهانی شهرها از سال ۱۳۹۴ آغاز شد؛ از همان سال دو پرونده از ایران به شورای جهانی رفت و ارزیابان بین‌المللی به ایران آمدند و شهر اصفهان به عنوان شهر جهانی صنایع‌دستی و تبریز به عنوان فرش جهانی فرش دستباف ثبت جهانی شد.

اصفهان شهر جهانی صنایع‌دستی

جعفر جعفرصالحی معاون صنایع‌دستی و هنرهای‌سنتی استان اصفهان گفت: از مجموع ۶۰۲ رشته صنایع‌دستی شناخته شده در جهان حدود ۲۹۹ رشته مربوط به ایران است و از این تعداد حدود ۱۹۹ رشته متعلق به اصفهان؛ یعنی یک سوم صنایع‌دستی جهان از نظر تنوع در اصفهان است.

معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی اصفهان اظهار داشت: حدود ۶۰ هزار هنرمند در ۲۴ شهرستان استان اصفهان فعالیت می کنند، اما حدود ۸۰درصد از این هنرمندان در خود شهر اصفهان که استخوان بندی و جوهره اصلی شهر خلاق و شهر جهانی صنایع‌دستی است مشغول به کار هستند. بسیاری هنرمندان صنایع‌دستی به عنوان شغل دوم به یک هنر می‌پردازند اما در اصفهان هنرمندان صنایع دستی به صورت هنرمند و صنعتگر حرفه ای و شغل اول در یک حوزه فعالیت می‌کنند.

جعفرصالحی با بیان اینکه اصفهان علاوه بر شهر جهانی صنایع‌دستی، شهر خلاق صنایع‌دستی هم است، گفت: حدود ۶۰  تا ۷۰درصد تولید صنایع‌دستی کشور در استان اصفهان تولید می شود و میدان امام (نقش جهان) اصفهان بزرگترین میدان عرضه و فروش صنایع‌دستی جهان است.

معاون صنایع دستی استان اصفهان تصریح کرد: نام اصفهان و صنایع دستی این استان از قدیم برند جهانی بود، ثبت جهانی می‌تواند به فروش و صادرات بیشتر کمک کند که متاسفانه به کرونا برخورد کردیم و کمی در این روند پیچیدگی ایجاد کرد. عنوان جهانی باید در صادرات محصولات نمود داشته باشد، و در بخش صادرات یکی از فرصت‌ها برگزاری هفته‌های فرهنگی است.

اصفهان  با ۱۴ شهر خارجی خواهرخوانده است و پیش از کرونا قرار بر این بود که در هر کدام از این شهرها یک پایگاه ایجاد کنیم و برنامه اجرا کنیم، در سال آنده که جشنواره بین المللی صنایع دستی در اصفهان برگزار می‌شود یکی از برنامه های ما این است که برند اصفهان را به جهان معرفی کنیم. نمودهای ثبت جهانی و برند جهانی باید در صادرات و فروش باید بروز کند، صنایع‌دستی اصفهان برند جهانی بود و همین جایگاه و تعدد و تکثر صنایع‌دستی باعث شد به عنوان شهر جهانی صنایع‌دستی معرفی شود، اما اعلام ثبت جهانی یک همدلی اجتماعی میام مردم در شهرستان‌های استان و انسجام و همگرایی و هماهنگی و همبستگی میان دستگاه های اجرایی ایجاد کرد.  

تبریز شهر جهانی فرش

یاشار ملفوظی هنرمند فرش‌باف تبریزی دارای مدرک کارشناسی طراحی فرش و کارشناسی ارشد تاریخ هنر ایران اسلامی می‌گوید: تبریز و فرش تبریز برای همه جهان شناخته شده است، اما متاسفانه برای معرفی تبریز شهر جهانی فرش اقدام شایسته نام تبریز و اعتبار فرش تبریز در داخل کشور برای آگاهی عمومی مردم انجام نشده است.

ملفوظی با بیان اینکه هنر فرش‌بافی در تبریز موروثی، خانوادگی و نسل‌به نسل است، گفت: فرش بافی بیشتر هنر است تا صنعت، هنری که هر بخش آن از طراحی و نقشه کشی و نخ‌ریسی تا رنگرزی و بافت، حاصل ذوق و سلیقه ذاتی هنرمندانه است، هنری که هر بخش آن ریشه و سابقه خانوادگی دارد، من خودم نسل چهارم از خانواده (ملفوظی) به عنوان تولیدکننده فرش هستم که این هنر بی نظیر را آموختم و عاشقانه و با همه مشکلاتی که سر راه بود در همین رشته هم در بخش تحصیل کردم و هم از ۱۵ سالگی با ورود به بازار فرش تبریز در این بخش فعال هستم، تولیدات ما کاملا سنتی، تزیینی و هنری است.

هنرمند فرش باف ۴۳ ساله تبریزی معتقد است: جهان در وهله اول ایران و ایرانی را به هنر زیبا و فاخر فرش می‌شناسد، برند نام ایران در افکار عمومی با فرش ایرانی عجین است، اما این هنر اصیل و محصول فاخر کم نظیر، سال‌هاست در یک دوگانگی بین حوزه صنعت و هنر میان دو وزراتخانه باقی مانده است.

مسئولان باید به گونه ای از این هنر حمایت کنند و برنامه‌ریزی کنند که فرش ایرانی به ویژه فرش تبریز به جایگاه قبلی خود در بازارهای جهانی برگردد؛ تبریز شهر جهانی فرش نباید فقط به اندازه یک حرف و یک عنوان باقی بماند، بلکه باید از نمادهای فرش تبریز دست‌بافته و برند آن در همه ورودی ها و خروجی های کشور نصب شود، در ورودی و خروجی شهر تبریز باید این عنوان و نمادی از فرش تبریز نصب شود.

وی که از هنرمندان تولیدکننده و صادرکننده فرش‌های فاخر تزیین است، تاکید: معرفی شهر جهانی فرش باید به گونه‌ای باشد که مردم تبریز از کودک تا کهن‌سال کاملا این احساس را داشته باشند در یک شهری به شکوه فرش و ظرافت و اصالت آن و با عنوان و اعتبار جهانی زندگی کنند. گردشگران هم باید وقتی وارد تبریز می‌شوند حس کنند به مهد فرش جهان وارد شده اند.

ملفوظی خاطرنشان کرد: شهری با قدمت تبریز با تاریخچه و آوازه ای که در صنایع‌دستی و اعتبار فرش دارد باید یک موزه جهانی فرش داشته باشد و نمونه آثار مطرح دنیا در این موزه نمایش داده شود و نگهداری شود. باید در همه سفارتخانه‌های ایران در خارج از کشور و هر جایی که می‌توانیم معرفی کنیم، نمونه‌ای از فرش تبریز به عنوان هنر جهانی نصب شود. باید مرتب در رسانه‌های داخلی و خارجی و محلی و ملی بیان و تبلیغ شود که فرش ایران جهانی است و تبریز شهر جهانی فرش است.

تلالو گوهرسنگ‌های ایرانی در جهان در سال ۹۵

در سال ۱۳۹۵ هم دو پرونده دیگر در شورای جهانی صنایع دستی نهایی ثبت شد؛ شهر لالجین به عنوان شهر جهانی سفال و مشهد به عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها ثبت شدند، اما در سال‌های بعد از آن ایران یک جهش در ثبت جهانی داشت.

لالجین شهر جهانی سفال

لالجین که عنوان شهر جهانی سفال و پایتخت سفال ایران را به شایستگی به دوش می‌کشد؛ مردم لالجین با سر انگشتان هنر، خاک و آب را در هم می‌آمیزند و با کیمیاگری، جلوه‌هایی زیبا می‌آفرینند که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.

لالجین شهری که بوی خاک رس پیچیده در کوچه پس کوچه‌هایش، جانی تازه به هر رهگذر و گردشگری می‌بخشد، صدای چرخش چرخ‌های سفال‌گری آن در گوش جان، نوایی زیبا می‌سراید، نقش و رنگ‌های شاد روی سفالینه‌هایش، چشم دل می‌نوازد و صیقل لعاب آن، آیینه دل را صفا می‌دهد.

شهری که مردمانش هنرمندند و ۸۰ درصد از جمعیت آن دست بر یک آتش داشته و به پیشه سفال‌گری، سرامیک کاری و شغل‌های وابسته آن مشغول هستند، برخی مواد اولیه سفال‌گری را آماده می‌سازند، عده‌ای بر روی سفالینه‌ها، نقش و طرح می‌زنند، برخی بسته‌بندی سفال را بر عهده دارند و گروهی دیگر به خرید و فروش محصولات سفالین اشتغال دارند.

از سفال و سفالگری که سخن به میان می‌آید این شهر ۱۷ هزار نفری با سفالینه‌های خوش نقش و نگارش در ذهن تداعی می‌شود و خاطر هر هنردوستی را به کوچه‌هایی می‌کشاند که در احاطه کارگاه‌های سفال گری قرار گرفته اند،گویی در جای جای این شهر رد پای سفال مشهود است.

لالجین در شهرستان بهار و ۲۴ کیلومتری شهر همدان واقع است و به عنوان یکی از قطب‌های گردشگری استان همدان و مرکز سفال و سرامیک خاورمیانه شناخته شده است، شهری که قدمت سفالگری در آن بر اساس مستندات موجود به بیش از ۷۰۰ سال می‌رسد و از  پنج سال پیش نه فقط پایتخت سفال ایران که به عنوان شهر جهانی سفال از آن یاد می‌شود.

مشهد شهر جهانی گوهرسنگ‌ها

بر اساس آخرین آمار معاونت هنرهای سنتی و صنایع دستی کشور، در حال حاضر نزدیک به ۳۷۰ رشته صنایع دستی در ۱۵ گروه طبقه‌بندی شده است که در استان خراسان رضوی ۷۰ رشته به ثبت رسیده است. شهر مشهد با بیش از ۶۲ رشته فعال صنایع دستی، یکی از شهرهای مطرح کشور در این حوزه است. همچنین مشهد با بیش از ۸۹۰۰ کارگاه انفرادی و گروهی و وجود بیش از ۲۰هزار هنرمند و صنعتگر، از لحاظ جمعیت شغلی نیز جزو سه شهر اول کشور محسوب می شود.

خراسان رضوی از نظر منابع معدنی‌ همچون فیروزه و آگات (عقیق)، بریل (آکوامارین)، سافیر، یاقوت، روتیل، ارتوکلاز، فیروزه قوچانی (کریزوکلا)، ژاسپر، عقیق سلیمانی، اوپال، گارنت، درکوهی، رزکوارتز، آندالوزیت، ایلمنیت، آراگونیت و پلی گورسکیت حائز اهمیت است. فیروزه یا تورکواز، در تراکیت‌های پورفیری و ماسه سنگ‌های غنی از مواد آلی (فسفر) دیده می‌شود. بهترین نوع فیروزه از نظر کیفیت، رنگ و ارزش در نیشابور ایران یافت می‌شود که دارای مرغوب‌ترین نوع فیروزه در جهان است.

در این منطقه عقیق در الگوی رنگی متعدد و به حالت نواری دیده می‌شود به طوری که هیچ دو گونه آگات مثل یکدیگر نیستند. آگات در حالت عادی به صورت کدر نازیبا است که به صورت نودول‌های گرد شده یا برجسته وجود دارد و تنها زمانی که پولیش داده شود زیبا می شود. کانی بریل یک سیکلو سیلیکات آلومینیوم دار برلیوم، شفاف تا نیمه شفاف و دارای جلای شیشه‌ای استکه نمونه‌هایی از آکوامارین در محدوده خواجه مراد مشهد هم مشاهده شده است.

عبدالصمد رحیمی رییس اتحادیه فیروزه‌تراشان گفت: مشهد مرکز تراش سنگ‌های زینتی و قیمتی در ایران است، حدود ۳۸۰ واحد تراش سنگ‌های قیمتی در مشهد است، نیشابور شهر فیروزه (بزغان قدیم) هم در زمینه فعال است، این تجمع از معادن و کارگاه‌های تراش‌سنگ‌های زینتی از فیروزه،عقیق و زمرد و… باعث شده این منطقه به عنوان شهر جهانی ثبت شود.

به جز فیروزه نیشابور که شهرت جهانی دارد، سنگ‌های عقیق یمن، دٌر نجف، یاقوت و زمرد به عنوان احجارالکریمه هستند که مورد توجه مسلمانان است؛ سنگ فیروزه و فیروزه‌تراشی قدمت چند هزاره دارد حتی محله فیروزه تراشی به دوران کودکی حکیم فردوسی مستند دارد.

رحیمی افزود: ثبت اولیه این پرونده به عنوان مرکز جهانی فیروزه بود که با توجه به وجود سایر سنگ‌های قیمتی و تزیینی در این منطقه به عنوان شهر جهانی گوهر سنگ‌ها ثبت جهانی شد، در زمان ثبت جهانی، مشهد با شهرهای بمبئی هند،بانگکوک تایلند، گوانجو چین رقابت داشت که در نهایت مشهد انتخاب شد.

ثبت اولین روستای جهانی صنایع‌دستی از ایران در سال ۹۶

در سال ۱۳۹۶ سه پرونده از ایران به شورای جهانی صنایع‌دستی ارسال شد، و برای اولین بار موضوع روستاهای جهانی صنایع‌دستی از سوی ایران پیشنهاد شد و نخستین روستای جهانی از ایران ثبت جهانی شد. در این سال روستای کلپورگان منطقه‌ای کمتر شناخته شده از استان سیستان و بلوچستان به عنوان روستای جهانی سفال برای اولین بار در جهان، سیرجان از استان کرمان شهر جهانی گلیم (شیریکی پیچ) و مریوان از استان کردستان به عنوان شهر جهانی کلاش (گیوه کردی) ثبت جهانی شد.

مهاجرت معکوس و ثبت جهانی روستاها

ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع‌دستی صرفا یک روند اداری و یا صدور یک گواهینامه نیست، بلکه رویدادی مبتنی بر یک رویکرد و راهبرد خلاق است، آغاز آن حاصل مطالعه تلاش،برنامه ریزی و پی گیری مدیران ارشد وزارتخانه میراث فرهنگی، و هماهنگی فرابخشی با سایر دستگاه های دولتی و عمومی کشور از مرکز تا استان است؛ اما تداوم و رسیده به نتیجه مطلوب آن نیازمند یک عزم ملی از هنرمندان فعال شهر و روستا، مسئولان اجرایی منطقه و رسانه ها و حمایت بخش خصوصی و فعالان گردشگری است.

تغییر و تحولات نسبت به قبل از ثبت جهانی در شهرها و روستاها به وضوح مشهود است، یکی از آثار این ثبت‌های جهانی به خصوص در مناطق کمتر شناخته شده، هویت بخشی و مهاجرت معکوس است، ارزیابی از افزایش ضریب نشاط عمومی و انگیزه در جوامع محلی و اهالی شهرها و روستا انگیزه ایجاد می‌کند، هویت‌سازی و اعتباربخشی،حس غرور و همبستگی، ظرفیت‌های نهفته شناسایی و ثبت جهانی شهرها روستاهای صنایع دستی است.

اکنون بیشتر جوانان و زنان به دلیل اقامت در یک منطقه جغرافیایی که ثبت ملی یا جهانی شده است از آن مکان هویت گرفته و به گرایش و یادگیری هنر بومی آن منطقه روی آورده اند، که در میان مدت منجر به حفظ آن هنر و صنعت و در بلند مدت اهداف رونق اقتصاد و اشتغالزایی و توسعه پایدار می شود.