ایران و آذربایجان به ایجاد کریدور ارس نزدیک‌تر شده‌اند، گذرگاهی که منطقه آذری نخجوان در مرز ترکیه را از طریق خاک ایران به سرزمین اصلی آذربایجان پیوند می‌دهد، و یک کریدور زمینی که در نهایت ممکن است به جای پای ایران در دریای سیاه منتهی شود.

اشتیاق تهران

آنچه امید ایران را به این کریدور زنده کرد، مراسم کلنگ‌زنی ۶ اکتبر برای راه آهنی بود که استان آقبند آذربایجان را به خاک ایران متصل می‌کرد. شاهین مصطفی‌اف، معاون نخست وزیر آذربایجان طی سخنانی در این مراسم گفت که این خط آهن پس از تکمیل می‌تواند تا نخجوان گسترش یابد.

ایران سال‌ها است که بر ایجاد کریدور ارس–به نام رودخانه مرزی ایران و آذربایجان– به عنوان یک مسیر ترانزیتی جایگزین برای کریدور زنگزور که هدف آن اتصال نخجوان به باکو از طریق ارمنستان است، فشار آورده است. تهران همچنان با گذرگاه زنگزور مخالف است زیرا با قطع تنها ارتباط زمینی تجاری و ترانزیتی به ارمنستان و در نتیجه منزوی کردن کل جنوب قفقاز، از شمال ایران تا گرجستان در سواحل دریای سیاه، به منافع تهران ضربه می‌زند.

بزرگ‌ترین دستاورد در قفقاز و مخالفت واشنگتن

واشنگتن به شدت با این توافق مخالف است و آن طور که جیمز اوبراین، دستیار وزیر امور خارجه در امور اروپا و اوراسیا، در جلسه استماع کنگره ادعا کرد: «راهروی ترانزیتی که با مشارکت ایران ایجاد شده است، با یک واکنش بسیار قوی مواجه می‌شود و موفقیت‌آمیز نخواهد بود.»

راه اندازی پروژه کریدور ارس بزرگترین دستاورد ایران در منطقه قفقاز جنوبی از زمان جنگ ۲۰۲۰ ارمنستان و آذربایجان است، که در آن با حمایت ایران از ایروان در درگیری مسلحانه بر سر قره باغ، تنش بین تهران و باکو تشدید شد. این قرارداد نقش ایران را به عنوان یک حلقه حیاتی برای ترانزیت زمینی بین آذربایجان و منطقه نخجوان تضمین می‌کند، به جای اتصال حمل و نقل ارمنستان و آذربایجان که مورد حمایت ایالات متحده است.

چشم‌انداز ژئواستراتژیک و جاگیری ایران در قفقاز پس از جنگ

مهم‌تر از آن، این اتفاق چشم‌انداز ژئواستراتژیک ایران را به عنوان یک کریدور حمل‌و‌نقل از خلیج فارس به گرجستان در سواحل دریای سیاه -به عنوان بخشی از طرح‌های کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (NSTC) – بهبود می‌بخشد.

1396111516314638713225544

با کریدور ارس، تهران برای در منطقه قفقاز جنوبی پس از جنگ جا باز خواهد کرد. پیروزی آذربایجان بر ارمنستان، همراه با مشارکت آنکارا و مسکو در پایان دادن به جنگ ۲۰۲۰ با بیانیه سه‌جانبه با میانجی‌گری روسیه، ایران را در تغییر شکل ژئوپلیتیک منطقه به حاشیه برده بود.

پیشرفت باکو و تهران در نگاه اول شگفت‌انگیز به نظر می‌رسد، اما قابل درک است. تهران حدود یک ماه قبل از مراسم کلنگ‌زنی کریدور ارس، در برابر عملیات نظامی برق آسای آذربایجان برای کنترل قره‌باغ در ۱۹ سپتامبر، سکوت کرد.

ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران، به همتای آذربایجانی خود، الهام علی اف، گفت: «ما نیز بسیار خوشحالیم که قره باغ پس از سال‌ها به سرزمین اجدادی خود بازگشت.» و علی‌اف نیز گفت که توافق کریدور ارس نتیجه «محیط مساعد» ایجاد شده در نتیجه موفقیت ارتش آذربایجان بوده است.

آخرین فرصت روسیه 

واشنگتن از اصل کریدور زنگزور حمایت کرده است – اما بدون کنترل روسیه بر آن. با این حال، بیانیه سه جانبه تصریح می‌کند که سرویس امنیت فدرال روسیه مسئول حفاظت از بخش ارمنی خطوط حمل و نقل است.

کرملین کریدور زنگزور را تنها و آخرین فرصت روسیه برای حفظ حضور نظامی در منطقه قره‌باغ کوهستانی می‌داند، منطقه‌ای که برای دهه‌ها مورد مناقشه آذربایجان و ارمنستان بود، اما پس از یک عملیات نظامی ۲۴ ساعته تحت کنترل کامل نیروهای باکو قرار گرفت و دیگر نیازی به نیروهای حافظ صلح روسی مستقر در آنجا نیست.

Screen-Shot-2023-09-27-at-16.51

ایالات متحده می‌خواست از کریدور زنگزور به عنوان انگیزه‌ای برای پیشبرد توافق صلح ارمنستان و آذربایجان استفاده کند، اما همانطور که حکمت حاجی اف، مشاور ریاست جمهوری آذربایجان در اکتبر به رویترز گفت، «این پروژه جذابیت خود را برای ما از دست داده است – ما می‌توانیم این کار را با در عوض ایران انجام دهیم.» موضع باکو در مورد کریدورها در تشدید تنش دیپلماتیک اخیر آذربایجان با ایالات متحده نقش داشته است.

بلندپروازی تهران، مانع منافع گسترده‌تر ایالات متحده

پیامدهای قرارداد کریدور ارس ایران برای منافع ایالات متحده فراتر از مناقشه ارمنستان و آذربایجان و حضور روسیه در منطقه است.

پای پهپادهای شاهد ایرانی قبلاً به منطقه دریای سیاه باز شده و اکنون تهران به دنبال رسیدن به این منطقه از طریق راه آهن است. برای این کار، رضایت ایروان و مسکو مورد نیاز است، زیرا این دولت روسیه است که مالک و اداره کننده شبکه راه آهن ارمنستان است.

کریدور ارس دسترسی ارزان و آسان تهران را به شبکه ریلی ارمنستان از طریق نخجوان فراهم می‌کند. پیش از این، مهم‌ترین مانع بر سر راه کریدور خلیج‌سیاه-دریای سیاه از هند به اروپا، ناتوانی تهران و ایروان در تأمین مالی و ایجاد ارتباط مستقیم بین سیستم‌های راه‌آهن ایران و ارمنستان به دلیل توپوگرافی بسیار دشوار و هزینه‌های بالا بود.

نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، پروژه چهارراه صلح را در ۲۶ اکتبر در مجمع جاده ابریشم تفلیس ارائه کرد. پیشنهاد او نشان می‌دهد که به جای مسیر مستقیم ارمنستان-ایران، خلیج فارس از طریق خط آهن از نخجوان به دریای سیاه متصل می‌شود – گزینه‌ای بسیار کم‌هزینه، به صرفه و قابل اجرا.

170648432

به طور خاص، کریدور خلیج فارس- دریای سیاه چالشی برای پروژه کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC) تحت حمایت ایالات متحده برای اتصال هند به اروپا از طریق خلیج فارس و اسرائیل است. دلیل اصلی ایالات متحده برای حمایت از کریدور هند-خاورمیانه-اروپا، مقابله با ابتکار کمربند و جاده چین بوده است.

تلاش تهران برای پیشبرد کریدور خلیج فارس-دریای سیاه برای گسترش ردپای خود در منطقه دریای سیاه بی‌امان بوده است. شرایط ژئوپلیتیک کنونی به خوبی با انگیزه تهران سازگار است، چرا که غرب درگیر جنگ روسیه علیه اوکراین و درگیری اسرائیل و حماس است. این امر جاه‌طلبی تهران برای گسترش ردپای خود در سواحل دریای سیاه را بیشتر به یک امکان واقعی تبدیل می‌کند تا یک رویا.

با این حال، تهران تنها در آغاز راه است. تهران برای دستیابی به هدف خود باید طیفی از مسائل پیچیده را با روسیه، گرجستان و آذربایجان حل و فصل کند.