اهواز شهری پر از چالش ها و معضلات مدیریتی

سرزمین خوزستان در جنوب غربی ایران بستر گسترده ای از فرهنگ ها، قومیت ها، آداب و روسوم مردمانی از جنس بومیانی از اقوام فارس، عرب، بختیاری، ترک، لر و کرد است که قرن ها در هوای داغ جنوب، با خرده فرهنگ هایی در کنار هم زندگی می کنند. تاریخ باستانی این خطه گواه حضور مردمانی است که به زبان ها و گویش های متفاوتی با یکدیگر در تعامل هستند.خوزستان سرزمینی مملو از فرصت ها، ظرفیت ها و استعدادها در حوزه های میراث فرهنگی با قدمت ۷ هزار ساله و در زمینه اقتصادی دارای درآمدهای نفتی با تولید ۸۰ درصد نفت کشور و وجود حدود ۱۳ رودخانه آب شیرین و خاک مستعد برای کشاورزی صنعتی و مقام اول تولید محصولات زراعی و ۷۰۰ کیلومتر نوار ساحلی و هشت بندر است که هریک از این گزاره ها توانایی تبدیل شدن این منطقه به عنوان قطب اقتصادی کشور و جلب و جذب سرمایه گذاری ها و ایجاد اشتغال را دارد. منابع طبیعی و ذخائر زیر زمینی در این خطه ظرفیت های عظیمی از ثروت خدادی را نصیب مردمان جنوب کرده که در عین بهره مندی، مشکلات و معضلات زیادی را نیز با خود به همراه داشته است. اما پیچیدگی های اجتماعی و ساختاری در این شهر، نگرانی ها از مشکلات مبتلا به مردم در شهر اهواز را دو چندان کرده است.
شهر اهواز دارای استعدادها و پتانسیل های گسترده ای در حوزه های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است. اما در سال های اخیر انتشار اخبار و گزارش هایی از شرایط جامعه، باعث ارایه نمایی مبهم و تاریک از اوضاع عمومی این شهر شده که تاثیر زیادی بر کاهش حضور گردشگران و افت نرخ رشد اقتصادی حاصل از درآمدهای صنایع دستی و میراث فرهنگی داشته است.
چند سالی است که نام شهر اهواز با گرد و غبار و ریزگردهای مسموم کننده عجین شده و هر چند روز خبرهایی از بحران بغرنج آلودگی هوای شهر شنیده می شود. برخی ضعف مدیریت شهری را عامل این بحران می دانند و برخی دیگر تقصیر را به گردن عوامل زیست محیطی انداخته اما واقعیت اصلی در این میان، نگرانی مردم از وضعیت موجود و چشم انداز آینده این شهر در برابر شرایط سخت زندگی در آب و هوای آلوده این شهر است.
بحران بیکاری تهدیدی جدی برای مردم و مسوولان این استان محسوب می شود. بنا بر اعلام منابع رسمی خوزستان از نظر مساحت ۳.۹ و از نظر جمعیتی ۵.۹ درصد کشور را دارد. این استان رتبه دوم درآمد ناخالص داخلی با نفت و چهارم درآمد بدون نفت را به خود اختصاص داده است.
نرخ بیکاری در کشور ۱۲.۶ و در خوزستان ۱۴.۳ اعلام شده که از متوسط کشوری هم بالاتر است.
استان خوزستان با وجود تولید روزانه بیش از یک میلیون بشکه نفت ، در معرض آلاینده های نفتی قرار گرفته و در کنار گرد و غبارهای آلوده در هوای شهرها دچار مشکل جدی است. همچنین با توجه به قرار گرفتن در مسیر ترانزیت کالا، از توسعه نیافتگی جاده ها و مسیرهای ترابری رنج می برد.
استان خوزستان با دارا بودن سه میراث فرهنگی ثبت جهانی ‘چغازنبیل’، ‘شوش’ و ‘سازه‌های آبی شوشتر’ یکی از فرصت های تاریخی و جاذبه‌های توریستی منحصر به فرد را دارد. اما ضعف مدیریتی در جذب گردشگر و نبود زیر ساخت ها و تاسیسات لازم در این منطقه، چالشی عمده را برای اقتصاد استان به جود آورده است.
مشاهدات عینی پژوهشگر ایرنا و گفتگو با مسوولان استان خوزستان و مصاحبه با مردم محلی و برخی از مسوولان شهری گویای وجود لایه هایی از بحران های آشکار و نهان در زیر پوست این شهر است که در قالب محورهای زیر ارایه شده است.

** معضل حاشیه نشینی
حاشیه نشینی یکی از مهمترین معضلات اجتماعی و سیاسی شهر اهواز است که در زیر پوست جامعه، آبستن آسیب های اجتماعی و فرهنگی فراوانی برای این منطقه است.
بنا بر آمارهای رسمی سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵ جمعیت استان خوزستان ۴ میلیون و ۷۱۰ هزار نفر و جمعیت شهرستان اهواز حدود یک میلیون و ۳۰۳ هزار نفر نفر اعلام شده که ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار نفر در حاشیه شهر اهواز زندگی می کنند که این امر ساماندهی حاشیه‌نشینان و تقویت نقش مدیریت شهری را ضروری می کند.
خوزستان از نظر جمعیت حاشیه نشین سومین استان و از نظر مساحت مناطق حاشیه نشینی نیز شهر اهواز با ۲۰ محله حاشیه نشین دارای بیشترین مناطق حاشیه نشینی در کشور است. اهواز برای رشد و توسعه در زمینه ساخت‌ و سازهای عمرانی فرصت های زیادی دارد اما رشد حاشیه نشینی های گسترده در سال های اخیر، معضلات فراوانی را برای این شهر و کل استان خوزستان به وجود آورده است. ساخت و سازهای غیرمجاز در حاشیه شهر بدون نظارت ارگان های مسوول با تبعات فرهنگی و اجتماعی گسترده، چهره سیاهی از شهر اهواز به نمایش گذاشته است. حاشیه نشینی یکی از واقعیت های ملموس این شهر است. کمبود خدمات آموزشی، فرهنگی، ورزشی، محیط ناسالم و غیربهداشتی، بهداشت محیط، فاضلاب، ناهنجاری های اجتماعی، جمع آوری پسماند و پساب، عدم مشارکت مناسب در توسعه شهری، سطح تحصیلات، مهارت های حرفه ای و اقتصادی از جمله مشکلات موجود در این منطقه هست. بسیاری از ادارات دولتی و نهادهای اجرایی با آسیب های ناشی از فرهنگ حاشیه نشینی و مشکلات اقتصادی مردمان ساکن در آلونک ها و ساختمان های مستعمل با شرایط بسیار ناگوار بهداشتی و رفاهی، روبرو هستند و این وضعیت شرایط خاصی را برای شهر اهواز به وجود آورده است.

** نرخ مهاجرت از اهواز
در سال های گذشته شرایط آب و هوایی و معیشتی بسیاری از بومیان خوزستانی را مجبور به ترک دیار خود کرد و آمارهای جمعیتی این استان جزو مهاجر فرست ها نشان می دهد. نرخ بیکاری و وضعیت جوی از دلایل اصلی مهاجرت از خوزستان است و بیشتر مهاجران را نخبگان و تحصیلکردگان خوزستانی تشکیل می دهند.
آب ناسالم، ریزگردها و هوای نامطبوع، گرمای زیاد هوا و شرایط اقلیمی نامساعد همچنین بیکاری، فقر و گرانی باعث شده تا مردم در زندگی روزمره دچار مشکلات بسیار شوند و مجبور به ترک محل سکونت خود باشند.
نگرانی از سطح رفاه زندگی مردم و نبود اشتغال از یک سو و همچنین کاهش بارندگی ها و پایین امدن تولید محصولات کشاورزی در کنار آلودگی هوای و ورود ریزگردها به آسمان این استان، مجموعه عواملی هستند که در ۵ سال گذشته باعث شده تا حدود ۲۰۰ هزار نفر از خوزستان مهاجرت کنند.
بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، خوزستان مهاجر فرست‌ترین استان کشور بوده و خالص مهاجرت خوزستان منفی ۷۹ هزار نفر است.
با توجه به آمار مهاجرت، می توان گفت که حدود ۱۰ درصد جمعیت این استان به استان های هم جوار و یا شهرهای شمالی کشور مهاجرت کرده اند.
بر اساس آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۵ جمعیت استان خوزستان بیش از چهار میلیون و ۷۱۱ هزار نفر بوده است. در فاصله دو سرشماری سال های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ پیش بینی می شد جمعیت استان به چهار میلیون و ۹۰۰ هزار نفر برسد ولی در واقع جمعیت ۲۶۸ هزار نفر کمتر از پیش بینی هاست.

** سلاح غیر مجاز در دست مردم
بنا بر فرهنگ سنتی حاکم بر قبایل خوزستانی داشتن سلاح گرم یکی از نشانه های قدرت خانوادگی و قبیله ای است که برای ابراز شادی و یا غم در مراسم سنتی و گاهی نیز برای ابراز قدرت نمایی مورد استفاده قرار می گیرد. استفاده از سلاح های گرم جنگی و شکاری غیر مجاز در این منطقه بخشی از فرهنگ سنتی است که اغلب جنبه فرهنگی داشته اما متاسفانه گاهی منجر به بروز حوادث می شود.
تیراندازی در مجالس عزا و عروسی یا برای قدرت نمایی در خیابان ها یکی از فرهنگ‌های غلطی است که سال‌هاست جز تلفات چیزی عاید مردم نکرده است.

** بومی نبودن مدیران اهواز
معضل دیگری که گریبان مدیریت شهری را گرفته گم شدن هویت اهوازی مردم و مسوولان شهری است. برخی از مردم معتقدند که برخی از مدیران استان که ساکن اهواز هستند تعصبی نسبت به این شهر ندارند، زیرا بیشتر خود را وابسته به منطقه ای که به آن تعلق دارند، می دانند. از دیدگاه آنان این معضل برای اداره شهر مشکلاتی را ایجاد کرده است.
اگر مدیری از قوم عرب در راس اداره ای قرار بگیرد اول سراغ قوم خود می رود و اگر مدیری از قوم غیر عرب باشد سراغ هم عشیره ای های خود می رود. یکی از مهمترین آسیب های این روند این است که تلاش برای ساخت و توسعه شهر کم رنگ است و همه دنبال همگرایی قومی و قبیله ای هستند.
این دعواهای به مردم تعلق ندارد . مردم همه با هم و در کنار هم زندگی و کار می کنند. این دعواها، دعوای سهم خواهی برای مدیران و مسوولانی است که دنبال سهم بیشتری از قدرت هستند.

** چالش آلودگی هوا در اهواز
وضعیت بارش باران در پاییز و زمستان سال جاری به داد آلودگی آب و هوای خوزستان رسیده است. نسبت به سال قبل ۳۳۵ درصد بارش در تالاب و هور بیشتر بوده است. بخش زیادی از هورهای استان و دشت شادگان مملو از آب باران شده و رودخانه کارون نیز پرآب تر شده است و این امر امیدواری برای کاهش آلودگی هوا و کم شدن معضل ریز گردها را در پی داشته است.
اما در سال های گذشته به دلیل خشک شدن تالاب های هورالعظیم و بی آبی منطقه بسیاری از زیستگاه های پرندگان و جانوران از بین رفت و خسارات زیادی به منابع طبیعی در استان وارد شد. در سال های گذشته در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد استخراج نفت آبی شدت پیدا کرد و به دلیل بهره برداری های نفتی، تالاب ها را خشکاندند با این منطق که نفت در تالاب ها نفعش بیشتر از پرندگان و گونه های زیست محیطی در منطقه بوده است.
با استناد به شاخص AQI برای اندازه گیری میزان آلودگی هوای اهواز، در نیمه نخست سال جاری اهواز ۸۴ روز آلوده و تنها سه روز پاک را سپری کرده است. کارشناسان معتقدند بر اساس این شاخص در ۶ ماهه نخست امسال اهواز، ۶۵ روز در شرایط ناسالم برای گروه های حساس، ۱۵ روز در شرایط ناسالم و چهار روز در شرایط خطرناک بوده و در همین مدت هوای اهواز ۳ روز پاک و ۹۹ روز سالم بوده است.
در مدت مشابه پارسال اهواز، ۴۰ روز ناسالم برای گروه های حساس، چهار روز ناسالم، ۲ روز بسیار ناسالم، یک روز خطرناک، ۱۳۶ روز سالم و سه روز پاک را تجربه کرده است.
مقایسه شاخص ها و پارامترهای مربوط به سلامت هوای نیمه نخست امسال و پارسال، نشان می دهد که سال ۹۷ نسبت به سال ۹۶ کیفیت هوا کاهش یافته است.

** بحران آب و فاضلاب اهواز
یکی از آسیب های حاشیه نشینی در اهواز مترتب بر سیستم آب شهری است که با انشعاب های غیر قانونی از محل های غیر بهداشتی و بعضا در نزدیکی فاضلاب های آلوده شهر صورت می گیرد
بیش از ۶۰ درصد آب مصرفی اهواز از طرح آبرسانی غدیر ، ۳۰ درصد از کارون و ۱۰ درصد هم از آب حیات شوشتر تامین می شود. عملیات اجرایی ساخت تصفیه خانه بزرگ شرق اهواز پروژه ای در دست اقدام است.
سیستم آب شهری اهواز حدود ۴۰۰ هزار مشترک انشعاب دارد که باید به حدود ۴۰ هزار انشعاب غیر قانونی نیز اشاره کرد که به دلیل عدم نظارت بر لوله کشی این موارد احتمال بروز مشکلات بهداشتی بالا است سازمان آب و فاضلاب شهری به دلیل اینکه آنها مشترک نیستند هیچگونه برخوردی نمی تواند با این پدیده نامشروع کند.
کارشناس شرکت آبفای در این باره به پژوهشگر ایرنا می گوید: در ۲۴ نقطه از شهر اهواز روزانه ۱۷۶ هزار متر مکعب فاضلاب وارد کارون می شود. در مجموع نیز ۴۵۰ میلیون متر مکعب از فاضلاب های استان وارد منابع آبی می شود. در محدوده شهر اهواز از ۱۳ محل تخلیه فاضلاب به رودخانه کارون انجام می‌شود.

** رودخانه کارون
رودخانه کارون با طول ۹۵۰ کیلومتر بزرگترین و طولانی ترین رودخانه ایران است که با سرچشمه گرفتن از کوه‌های بختیاری، شهر اهواز را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می کند و در محلی به نام ‘بند قیر’ از شمال شهر اهواز به سمت جنوب پیش می رود.
عبور رودخانه کارون از وسط شهر اهواز علاوه بر جاذبه های بصری شگفت انگیز برای این منطقه، فرصت های طبیعی برای کشاورزی و استفاده از آب های آن نیز فراهم کرده است. بر این اساس پل هایی که بر روی کارون وجود دارد که پل سیاه، پل سفید، پل فولاد و چند پل دیگر با سبک معماری و طراحی خاص یکی از جاذبه های گردشگری شهر اهواز محسوب می شود.
اما آنچه موضوع کارون را برجسته می کند بحران کم آبی، شرایط غیر بهداشتی حاشیه رودخانه، ورود فاضلاب های شهری به رودخانه و یا بی تفاوتی مردم و مسوولان شهر اهواز نسبت به وضعیت رودخانه کارون است.
پرداختن به معضل آلودگی آب کارون و نگهداری از این سرمایه طبیعی جز مسوولیت های اجتماعی مسوولان شهری و مردم اهواز است در صورتی که بخش اعظم این وظایف فراموش شده و فقط به موضوع بردن آب کارون می پردازند.
انتقاد از وضعیت رودخانه کارون طیف وسیعی از موضوعات را در بر می گیرد. در بررسی های میدانی پای انتقاد از نحوه مدیریت آب کارون هم در میان کشیده می شود. برخی از مردم معتقدند در هیچ کجای دنیا آب بین حوزه ای را به جایی دیگر نمی دهند و این تعداد سد سازی صورت نمی گیرد.
عدم استفاده صحیح از آب کارون یکی دیگر از انتقادات مطرح شده در حوزه آب شهری و نیز مدل کشاورزی در منطقه است. گفته می شود در استان خوزستان۵۰ برابر استاندارد دنیا در حوزه کشاورزی آب استفاده می کنیم. غفلت استفاده از سیستم پسماند و فاضلاب پیشرفته برای شهر اهواز، باعث شده همه فاضلاب ها در کارون بریزد و چهره خود را خصوصا در هنگام بارش باران نشان می دهد.

** دعوای مدیریتی بر سر اداره کارون
در حالی که رودخانه کارون از وسط شهر اهواز رد می شود اما مدیریتش با شهرداری اهواز نیست و وزارت نیرو متصدی اداره امور رودخانه کارون است. به نظر می رسد فاجعه زیست محیطی در بستر رودخانه و در حاشیه طولانی رودخانه کارون ناشی از مدیریت دوگانه شهر و بیش از سه دهه چنبره وزرات نیرو بر بزرگترین رودخانه جنوب ایران است.
شهرداری نمی تواند نه در بستر و نه در حاشیه رودخانه کارون بدون مجوز وزرات نیرو دخل و تصرفی داشته باشد. وزارت نیرو هم بنا به ماهیت ماموریت خود دغدغه کار در شهر را ندارد، در واقع جزو رسالت و مسوولیت این وزرات خانه نیست که برای شهر اهواز کار کند.
در واقع رودخانه ای که باید محور توسعه یک شهر باشد اکنون باعث گسست شهر به دو بخش فقیر و غنی شده است. به عبارتی نقش تامین منابع حیاتی رودخانه کارون برای مردم اهواز به دلیل اختلاف دو نهاد وزرات نیرو و شهرداری موجب شده، رودخانه کارون در حد فاصل دو طبقه مرفه و متوسط و پایین جامعه قرار گیرد.

** معضل مسکن مهر در اهواز
ساخت مسکن مهر در اهواز مشکلاتی را در پی داشته است. دو پروژه مسکن مهر در خارج از شهر با فاصله زیادی ساخته شده است. بخشی را در شهر جدید ‘رامین’ در ۴۵ کیلومتری شهر برای ۶۳ هزار نفر ساخته اند. بخش دیگر پروژه هم در ‘شیرین شهر’ در۳۰ کیلومتری شهر با ظرفیت ساخت بیش از ۳۰ هزار واحد مسکونی احداث شده است.
مسکن مهر در جایی که هیچ امکانی ندارد و هیچ توجیه اقتصادی برای سکونت قشر ضعیف ندارد حتی بخشی از مردم هم که مجبور به اقامت در آنجا شدند فاقد خیابان، مدرسه و سرویس حمل و نقل شهری بوده اند و بنا بر این این دو پروژه مسکن مهر شیرین شهر و شهر جدید رامین هم نه تنها نتوانسته باری از دوش مردم بردارد که خود تبدیل به یک معضل حاشیه نشینی برای مردم شهر شده است. این مشکل نه تنها نتوانست مشکلی را حل کند بلکه زخمی پنهان را در شهر مرهم می گذارند بدون این که درمان شود.
در همین رابطه بسیاری از مردم حاشیه نشین معتقدند: ‘با پولی که برای کرایه رفت و آمد به مسکن مهر لازم است می توان در محله ای پایین تر خانه ای را اجاره کنی تا این که۳۰ کیلومتر از شهر خارج شوی’.

** معضل آبگرفتگی خیابان ها
معضل آبگرفتگی شهر اهواز سال هاست که موجب رنجش مردم این شهر شده است. وقتی باران می بارد خیابان ها را آب می گیرد و راهی برای جمع آوری و هدایت آب باران به فاضلاب ها وجود ندارد.
مشاهده پژوهشگر ایرنا هم گویای این واقعیت بود که بعد از بارش باران سطح برخی خیابان ها با آبگرفتگی مواجه می شود.
مردم شهر نیز گلایه مندند که بیش از ۳۰ سال با این معضل روبرو هستند ولی شهرداری یا سازمان آب و فاضلاب شهری هیچ نسخه ای برای رفع آبگرفتگی از معابر شهری ارایه نکرده است و عملا هیچ چاره ای برای جلوگیری از جمع شدن آب باران در سطح خیابان ها ندارند.

** نبود امکانات شهری
در شهر اهواز اگر باران ببارد باید منتظر انواع مصایب طبیعی و غیر طبیعی باشیم. برق قطع می شود. آب منازل نیز قطع می شود چون از طریق پمپ برق تامین می شود. اما چرا برق قطع شد؟ مردم اهواز به نقل از مسوولان شهر می گویند: چون کابل های برق در شاخه های درختان تداخل دارد و طوفان منجر به قطع برق می شود.
مشاهدات پژوهشگر ایرنا گواه آن است که وضعیت پیاده روها در برخی خیابان های شهر اهواز واقعیت دیگری از شهرنشینی و نحوه مدیریت این شهر را بیان می کند. ناهمسطح بودن خانه ها و سطح خیابان ها قابل مشاهده است. برای کسی که باید از پیاده رو عبور کند بقدری شرایط سخت و ناهموار است که عبور و مرور واقعا مشکل زاست.

** فرجام سخن
به نظر می رسد ضعف مدیریتی در شهر باعث گسستگی برنامه ریزی ها و مدیریت معضلات و مشکلات شهر شده است. این امر خود را در لایه های مختلف امور شهر اهواز اعم از فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نشان می دهد.
برخی کارشناسان معتقدند که خوزستان مشکل پول و کمبود بودجه ندارد. مشکل این استان خصوصا شهر اهواز ضعف مدیریت بوده که موجب گلایه مردم شده است.