اسکو؛ شهر ملی چاپ باتیک

به گزارش پایگاه خبری تجهیز نیوز در حال حاضر حدود ۲۰ کارگاه چاپ «باتیک» که با نام چاپ «کلاقه ای» نیز شناخته می شود، در شهر تاریخی اسکو فعال هستند و صادرات سالانه آنها به کشورهای همسایه به بیش از چهار میلیون دلار می رسد.

هنر چاپ باتیک جلوه ای از رنگ ها، نقش ها، طرح های متنوع و زیبائی هایی است که با ذوق و هنر هنرمندان این رشته آمیخته شده و با نقش بستن روی انواع پارچه، روسری و شال چشم زیبادوستان را نوازش می کند.

شهرستان اسکو در ۲۵ کیلومتری جنوب تبریز از زمان های دور تا به امروز از مراکز اصلی چاپ باتیک یا کلاقه ای در ایران محسوب می شود و قدمت این صنعت دستی در اینجا به بیش از ۵۰۰ سال می رسد. 

هنر چاپ باتیک یا کلاقه ای، جزء شاخص ترین هنرها و رشته های صنایع دستی شهر اسکو و استان آذربایجان شرقی بوده و بیش از ۱۰۰ نفر در کارگاه های چاپ باتیک فعالیت می کنند.

چاپ ‘کلاقه‌ای’ یا ‘باتیک’ از هنرهای سنتی آذربایجان شرقی است که بیشتر در اسکو رواج داشته و هنرمندان فعال در این رشته از صنایع دستی با استفاده از رنگ های طبیعی برگرفته از میوه ها و گیاهان، نقش ها و اشکال متنوعی را روی پارچه، روسری و شال می آفرینند. 

در عملیات رنگرزی روی پارچه در این روش، بیشتر از رنگ های گیاهی مانند روناس، اسپرک، پوست انار و زردچوبه استفاده می شود. در دوران قدیم هنرمندان فعال در این رشته از ترکیب برگ درخت مو، سود سوزآور و خاک رس ماده ای مقاوم و چسبناک بدست می آوردند و قسمت هایی از پارچه را بوسیله قلم مو با این ماده می پوشانده و تمامی پارچه را رنگرزی می کردند.

پس از شستشوی پارچه قسمت های آغشته به چسب به رنگ اصلی پارچه می ماند و قسمت های دیگر رنگین می شد.در ایران به جای برگ مو از پیه گوسفند، موم خالص عسل و سقز خام ماده چاپ باتیک را می ساختند که نام بین المللی آن ‘واکس باتیک ‘ و در آذربایجان به ‘روغن کلاقه ای’ موسوم است.

ابزار کار چاپ باتیک ‘تیان’ نام دارد که وسیله‌ای فلزی شبیه به قیف نازک بوده و از ظروف پلاستیکی متناسب با اندازه پارچه، ظرف مسی کوچک برای جوشاندن زاج، اتو و میز اتو، میز کار، منبع حرارتی، ریسمان، گیره لباس، سوزن، قیچی، قاب چوبی (چارچوب) برای کشیدن پارچه، چکش، میخ و انواع مهرهای چوبی و قالب، قلم مو، ظروف رنگرزی، ظرف مسی برای گرم کردن ماده مقاوم و ظروف مخصوص شستشوی پارچه با بنزین در این صنعت استفاده می‌شود.

روش‌های چاپ باتیک شامل چاپ مقاوم، چاپ برداشت، چاپ با شابلون، نقاشی باتیک روی پارچه ابریشمی، تار عنکبوتی، قلم‌مویی، بدون رنگرزی و باندا (پیچشی) است. 

چاپ مقاوم از روش های این صنعت بوده که در آن نقوش یا زمینه مورد نظر را با موادی مقاوم که در مقابل رنگ نفوذ ناپذیر است، می پوشانند تا به هنگام رنگرزی از جذب رنگ در آن قسمت ها جلوگیری شود. 

در این روش که چاپ کلاقه ای از جمله آن به شمار می رود ابتدا پارچه را به مدت لازم در آب ولرم می خیسانند تا آهار آن در آب حل شده و جدا شود سپس پارچه را درون محلول ضعیف زاج سفید می گذارند تا عمل دندانه انجام و پارچه قدرت رنگ پذیری بیشتری یابد؛ سپس پارچه را خشک و اتو می کنند و برای جلوگیری از جمع شدن پارچه به هنگام چاپ، پارچه ابریشمی را به پارچه توری هم اندازه آن پیش از چاپ کوک می زنند. 

بعد از این مرحله ابتدا طرح کاغذی را تفکیک رنگی کرده و هر کدام را روی تخته سه لایی می چسبانند و اطراف خطوط آن را بریده تا نقش مشبک آماده شود؛ سپس آن را روی تخته سه لایی دیگری که به شکل کلی نقش است، می چسبانند و دسته ای به آن متصل می کنند.

در مرحله چاپ، ماده مقاوم را مذاب کرده و تا پایان کار روی منبع حرارتی گرم نگاه می دارند و پارچه دندانه شده را روی پارچه ای ضخیم که روی میز کار کشیده شده است پهن کرده و اتو می کنند.

حدود نقش ها را روی پارچه با مداد مشخص می کنند سپس مهر را درون مواد مذاب زده و مهر زنی را آغاز می کنند؛ ابتدا نقوشی که باید در پارچه به رنگ روشن حفظ شود با ماده مقاوم و مهر نقش اندازی می شود و پارچه مهر زده را برای تثبیت رنگ درون محلول زاج سفید قرار می دهند پس از خشک شدن، پارچه را دورن رنگ تیره دلخواه می گذارند. 

دوباره پارچه را درون محلول زاج سفید قرار داده و خشک می کنند و رو و زیر سطح پارچه کاغذ می گذارند و آن را با اتو حرارت می دهند تا ماده ی مقاوم ذوب شود. برای از بین بردن مواد چربی باقی مانده، پارچه را در بنزین قرار می دهند و در پایان پارچه را با آب و صابون می شویند و آن را در مجاورت هوای آزاد و سایه خشک می کنند. این هنر به عنوان مهم ترین صنایع دستی اسکو در سال ۸۹ در زمره میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسید و در سال ۱۳۹۴ چهار اثر چاپ باتیک موفق به دریافت نشان ملی مرغوبیت شد. در حال حاضر تولیدات باتیک به کشور های آلمان، آمریکا، آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان صادر می شود.