پارس جنوبی چگونه راه عبور ایران از تحریم را هموارتر کرد؟

توسعه فازهای میدان گازی پارس جنوبی، بسیاری از معادلات و پیش‌فرض‌های تشدید تحریم‌های آمریکا علیه صنعت نفت کشور را برهم زد، به‌طوری که صنایع نفت و گاز ایران توانست بر بسیاری از چالش‌های پیش روی صادرات منابع انرژی فائق آمده و با تنوع‌بخشی در این بخش و فروش فرآورده‌های حاصل از پالایش نفت، گاز و محصولات وابسته به آن، مسیر عبور از تنگنای تحریم را هموارتر کند.

مجاهدت‌های خاموش وزارت نفت در کسب درآمدهای نفتی از محل صادرات منابع انرژی، سبب شده است تا اطلاعات رسمی، متقن یا حتی نزدیک به واقعیتی در این زمینه در اختیار بازار انرژی و رسانه‌ها قرار نگیرد، اما ناظران و رصدکنندگان فعالیت‌های اقتصادی ایران در حوزه بین‌الملل معتقدند ایران اگرچه در سال‌های اخیر با بیشترین فشارها برای صدور نفت، گاز و فرآورده‌های مرتبط با آن روبه‌رو بوده، اما موفق شده در یک جنگ تمام‌عیار اقتصادی با آمریکا، راه‌هایی هرچند باریک و مویرگی برای کسب درآمدهای قابل قبول صادراتی بیابد.

در این میان خلق یک تمدن صنعتی در ساحل راهبردی خلیج فارس و سرمایه‌گذاری هنگفت کشور در دوره‌های مختلف تحریم در بخش ایرانی بزرگ‌ترین میدان گازی جهان، سبب شده است تا نام پارس جنوبی همواره به تار و پود اقتصاد کشور گره بخورد و جایگاهی ویژه و قابل تأمل در خلق قدرت اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی ایران حتی در کوران حوادث ناخوشایندی مانند تحریم داشته باشد.

در نوشتار پیش رو تلاش کردیم ردپای جدیدی از ذی‌نفعان این پهنه گازی را در خارج از مرزهای سرزمینی جست‌وجو و بخش کوچکی از طیف وسیع تأثیرپذیری صادرات منابع انرژی ایران به‌مدد توسعه پارس جنوبی را بازشناسی کنیم و مورد توجه قرار دهیم.

رشد ۹۳ درصدی صادرات گاز در ۷ سال

افزایش برداشت گاز از بزرگ‌ترین مخزن مستقل گازی جهان، نه‌تنها از وابستگی ایران به واردات گاز از کشور همجوار کاست، بلکه سبب شد به پشتوانه افزایش ظرفیت تولید از پارس جنوبی، زمینه توسعه صادرات در این حوزه فراهم شود.

امروزه در غرب کشور گاز ایران با مستثنا شدن از تحریم‌های آمریکا به کشور ترکیه و عراق صادر می‌شود. عراق به‌عنوان دومین تولیدکننده بزرگ نفت اوپک، برای تولید برق تعدادی از نیروگاه‌های کشورش به گاز ایران متکی است، همچنین ایران در حال تدوین طرحی برای صادرات گاز ایران به افغانستان است که به دست بخش خصوصی انجام می‌شود.

صادرات گاز ایران به کشورهای همسایه سال گذشته به ۱۷ میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب رسیده است. این عدد در سال ۹۲ حدود ۹ میلیارد مترمکعب بود که نشان می‌دهد صادرات گاز در هفت سال گذشته بیش از ۹۳ درصد رشد کرده است. بنا بر اعلام شرکت ملی گاز، افزون بر تأمین گاز خانگی، صنایع، نیروگاه‌ها و… هم‌اکنون به‌طور میانگین روزانه ۷۰ میلیون مترمکعب گاز به کشورهای همسایه صادر می‌شود که اگرچه به دلیل کارشکنی رقبای ایران و اعمال تحریم‌های بی‌سابقه آمریکا، با هدف‌گذاری برنامه توسعه ششم فاصله دارد، اما دستاورد قابل توجهی در این زمینه به شمار می‌رود.

گازرسانی به نیروگاه‌ها و کسب درآمد از صادرات برق

در سال‌های اخیر به دلیل رویارویی کشور با تغییرات اقلیمی و شرایط کم‌آبی و به تبع آن کاهش نقش سدهای برق‌آبی در تولید برق، شمار نیروگاه‌های حرارتی و سیکل ترکیبی به پشتوانه افزایش تولید گاز در پارس جنوبی رو به فزونی گذاشته است و هم‌اکنون گاز طبیعی، رتبه نخست تأمین سوخت نیروگاه‌های کشور را به خود اختصاص داده است. هم‌اکنون بیش از ۹۰ درصد تولید برق کشور توسط نیروگاه‌های حرارتی صورت می‌گیرد که وابسته به سوخت اصلی گاز طبیعی است، اما چرا گازرسانی به نیروگاه‌ها در افزایش صادرات حاصل از منابع انرژی ایران نقش دارد؟

مهم‌ترین عایدی حاصل از افزایش تولید برق در کشور، امکان صادرات آن به کشورهای همسایه و زمینه‌سازی برای ایجاد هاب (قطب) منطقه‌ای برق در میان کشورهای همجوار است.

بررسی روند صادرات برق ایران حاکی از آن است که به لحاظ آماری بیشترین رقم صادرات به کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان تعلق دارد. ایران همچنین به کشورهای ارمنستان، جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان برق صادر می‌کند که می‌توان گفت افزایش تولید گاز از میدان مشترک پارس جنوبی نقشی غیرمستقیم در صادرات برق به کشورهای همسایه ایفا می‌کند.

افزایش گازرسانی به نیروگاه‌ها در سال‌های اخیر سبب شده مصرف سوخت‌های فسیلی مایع (گازوئیل و نفت‌کوره) در نیروگاه‌ها از ۴۳ درصد در سال ۹۲ به ۱۰ درصد برسد که افزون بر حفظ محیط‌زیست، امکان صادرات این دو محصول را برای کشور فراهم کرده است.

طبق اعلام مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران از سال ۱۳۹۲ تاکنون با گازرسانی به نیروگاه‌ها ۷۵ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی شده است: «اگر در این بازه زمانی افزایش ۲.۵ برابری تولید گاز در پارس جنوبی اتفاق نمی‌افتاد، حداقل ۱۵۰ میلیارد لیتر سوخت مایع باید در نیروگاه‌ها مصرف می‌شد، از این رو با افزایش مقدار خوراک گاز نیروگاه‌ها معادل ۷۵ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی رقم خورد و ایران از واردکننده فرآورده‌های نفتی به صادرکننده آن تبدیل شد.»

عضویت ایران در باشگاه صادرکنندگان بنزین

با احداث ابرپالایشگاه ستاره خلیج فارس که ۴۰ درصد نیاز مصرف بنزین کشور را تأمین می‌کند، میعانات گازی استحصال‌شده از پارس جنوبی در عمل در چرخه ارزش‌آفرینی افزون‌تری قرار گرفت تا نام و آوازه بنزین باکیفیت ایرانی در منطقه بپیچد و فراتر از آن مشتری پروپاقرصی در آمریکای جنوبی به نام ونزوئلا برای خود دست‌وپا کند. به این ترتیب نام ایران که پیش از این برای تأمین نیاز روزانه مصرف داخلی بنزین، ناگزیر به واردات بود، در جمع اعضای باشگاه صادرکنندگان بنزین قرار گرفت و ستاره صادرات بر دوش صنعت پالایشگاهی کشور جا خوش کرد.

مجتمع گازی پارس جنوبی با ۲۵ فاز پالایشگاهی فعال در خط ساحلی شهرهای عسلویه و کنگان، هم‌اکنون روزانه ۷۸۰ هزار بشکه میعانات گازی تولید می‌کند که سهم قابل توجهی از این میزان به‌عنوان خوراک واحدهای فرآیندی به پالایشگاه ستاره خلیج فارس تحویل می‌شود.

در حال حاضر با توجه به کاهش تردد خودروها و ممنوعیت‌های حوزه حمل‌ونقل در پی شیوع ویروس کرونا، میانگین مصرف روزانه بنزین حدود ۷۰ میلیون لیتر تخمین زده می‌شود، این در حالی است که ظرفیت تولید بنزین در ایران حدود ۱۱۰ میلیون لیتر در روز گزارش شده، بنابراین رقمی حدود ۴۰ میلیون لیتر در روز بیش از تقاضای داخلی مصرف بنزین تولید می‌شود که امکان صدور مازاد تولید این کالای راهبردی را هم از طریق زمینی و هم دریایی فراهم کرده است.

بر اساس اعلام رسمی مدیرعامل پالایشگاه ستاره خلیج فارس، فعالیت‌های بازاریابی برای فروش فرآورده در حوزه آسیای شرقی افزایش یافته و این پالایشگاه موفق شده در ۶ ماه نخست امسال بیش از ۸۰۰ هزار متریک – تن نفتای سبک، نفتای میانی، برش سنگین و حلال ۴۰۲ صادر کند که این رقم رشدی ۱۲۰ درصدی را نسبت به صادرات ۶ ماه نخست پارسال نشان می‌دهد.

کمک به جهش دوم و سوم صنعت پتروشیمی

شبکه تعاملات و مشتریان محصولات پارس جنوبی به همین‌جا ختم نمی‌شود. صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی و در رأس آنها صنایع پتروشیمی با خوراک‌های پایه گازی (میعانات گازی، گاز طبیعی، اتان، ال‌پی‌جی)، سهم بسزایی از رهاورد ساخت و توسعه این حوضچه انرژی در قلب خلیج فارس دارند.

صنعت پتروشیمی کشور به‌عنوان یک صنعت ارزش‌آفرین و بازیگر اصلی صحنه ارزآوری در حوزه صادرات غیرنفتی، به دلیل برخورداری و دسترسی به حجم انبوهی از گاز و فرآورده‌های گازی تولیدشده در پارس جنوبی، در مقایسه با کشورهای منطقه و جهان مزیتی رقابت‌پذیر دارد.

حیات و ممات این صنعت پرسود، به تأمین خوراک مجتمع‌ها و واحدهای تولیدی پتروشیمی وابسته است. بی‌شک افزایش ظرفیت تولید گاز و محصولات جانبی آن از میدان مشترک پارس جنوبی، در ترسیم نقشه راه صنعت پتروشیمی و دستیابی به جهش دوم و سوم تا سال ۱۴۰۴، سهمی بسزا داشته و سبب تکمیل و راه‌اندازی بسیاری از این صنایع تا به امروز شده است.

ایران مصمم است تا پایان سال ۱۴۰۰ و تکمیل و بهره‌برداری از ۲۷ طرح پتروشیمی با حجم سرمایه‌گذاری ۱۷ میلیارد دلار، تعداد مجتمع‌های پتروشیمی کشور را به ۸۳ مجتمع و خوراک دریافتی این واحدها را به سالانه ۶۲ میلیون تن معادل روزانه یک میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه نفت‌خام برساند. از این رو صنعت پتروشیمی ایران با تحقق جهش دوم به ظرفیت تولید سالانه ۱۰۰ میلیون تن با حجم سرمایه‌گذاری ۷۰ میلیارد دلار دست می‌یابد که ارزش تولیدات صنعت بیش از ۲۵ میلیارد دلار خواهد بود.

بر همین اساس با وجود رویارویی ایران با مشکلات اقتصادی ناشی از فشارهای مضاعف تحریم و چالش‌های برون‌زا، بی‌سابقه‌ترین افزایش تولید در تاریخ صنعت پتروشیمی کشور در سال جاری رقم خورده است تا سلاح قدرتمندی برای مقابله با تحریم، نقش‌آفرینی در بازار تجارت جهانی و سرانجام پیشگامی در حوزه ارزآوری برای کشور باشد.

بنا به گفته مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، درآمد ارزی پتروشیمی ایران تا سال آینده به رقم بی‌سابقه‌ ۲۵ میلیارد دلار و با طی جهش‌های دوم و سوم تا پنج سال آینده به ۳۴ میلیارد دلار می‌رسد.

در پایان باید گفت پارس جنوبی به گواه تاریخ اقتصادی ایران، در طول عمر کمتر از چهار دهه خود، به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در دستیابی کشورمان به منافع فراملی نقش پررنگی داشته و معادلات جدیدی را در خارج از مرزهای ایران رقم زده است.