“دریاچه جوان کویر لوت” و کارشناسان متحیّر

صحنه خشک بخشی از کویر لوت و کلوت‌های آن کاملا تغییر کرده و سرزمین بی‌آب و علفی که حتی مارکوپولو هم در سفرنامه مشهور خود آنرا بعنوان یک بیابان لم‌یزرع می‌شناسد اما امروز صاحب یک دریاچه بزرگ شده است.

تا جایی که ما می‌دانیم ماجرا برمی‌گردد به حوالی ۶۰ سال قبل! در حوالی دهه ۴۰، فردی به نام مهندس هومان فرزاد که از وی با عنوان فردی دارای ایده‌های نوآورانه یاد می‌شود پیشنهاد عجیبی را مطرح می‌کند: “انتقال آب از دریاهای ایران به گودترین نقاط ایران برای تشکیل دریاچه‌های جدید”!

حتی عنوان طرح نیز آنقدرها بلندپروازانه بود که همه با دیده تعجب به آن بنگرند.

پروفسور “پرویز کردوانی” جغرافیدان و پدر کویرشناسی ایران سال‌ها قبل در مصاحبه‌ای پیرامون این ماجرا گفته بود:

“مهندس هومان فرزاد از سال ۱۳۴۵ طرح می‌داد و هر چیزی که می‌نوشت من گفتم نمی شود. می‌گفت در ایران سه چاله پست داریم، یکی چاله جازموریان است، یکی بیابان لوت است و یکی دشت کویر. آب از خلیج فارس پمپاژ کنیم و بیاوریم در بیابان لوت، جازموریان و دشت کویر خالی کنیم. در این صورت ۳ تا دریاچه در می‌آید و همانطور که بارندگی شمال از دریای خزر است؛ اینجا هم اینقدر بارندگی می‌شود که دیگر از تهران می‌خواهیم برویم قم، لازم نیست با ماشین برویم؛ با کشتی می رویم. -ولی من- گفتم نمی‌شود. “[۱]

پرویز کردوانی

این اشاره پروفسور کردوانی در خاطرات برخی روزنامه‌نگاران قدیمی نیز ذکر شده است که عده‌ای در دهه ۴۰ طرح انتقال آب از خلیج فارس به کویر مرکزی ایران را دنبال می‌کردند اما این طرح به هر دلیلی به نتیجه نرسید.

(گفته می‌شود این طرح حتی در زمان قبل‌تر نیز مد نظر عده‌ای بوده است که به نظر می‌رسد ایده آن با توجه به تجربه کانال دستکند سوئز ایجاد شده باشد)

در اینجا لازم به توضیح است که به نظر می‌رسد تئوری انتقال آب از خلیج فارس به بیابان لوت، یکی از جدی‌ترین‌ها از بین جازموریان و دشت کویر بوده است زیرا می‌دانیم که بیابان لوت همانطور که رکورد گرم‌ترین نقطه جهان را با خود دارد در عین حال یکی از گودترین نقاط ایران نیز هست.

اما از قدیم گفته‌اند: که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها…

*کارشناسان و منتقدین درباره طرح‌های انتقال آب به نقاط گود ایران چه می‌گویند!؟

برخی از محیط‌شناسان ان‌قلت‌های جدی به این طرح و آبریزی به این سه حوضه دارند.

منتقدان این طرح همواره در هنگام آغاز زمزمه‌ها برای انتقال آب از دریاها به نقاط گود ایران بلافاصله دغدغه‌های زیست محیطی مختلفی را مطرح کرده‌اند.

در این زمینه می‌توان به ادامه صحبت‌های پروفسور کردوانی در ردّ تئوری مرحوم هومان فرزاد توجه کرد.

کردوانی می‌گوید:

“گفتم نمی‌شود. چرا که بارندگی شمال تنها از برکت دریای خزر نیست. اگر فقط به خاطر دریا بود، باید میزان بارندگی دور تا دور دریای خزر یکسان باشد. در حالی که بندر انزلی ۲۰۰۰ میلی متر و آن طرف در ترکمنستان کمتر از ۱۰۰ میلی متر بارندگی دارد. به دریا نیست، آن کوه البرز است و کوه تالش که رطوبت را می آورد و هوای پرفشار سیبری با آن برخورد می کند، بالا می رود و بارندگی ایجاد می کند. ما چنین کوهی در قسمت مرکزی ایران نداریم که پشت دشت کویر باشد و یا بیابان لوت باشد که بخواهد رطوبت را بالا بیاورد و تبدیل به بارندگی شود. امکان این هست که شما کانال درست کنید، آب خلیج را هم در بیابان لوت بیاورید؛ اما آب و هوا عوض نمی شود. اتفاقاً اگر این کار انجام شود، دیگر از تهران می خواهید بروید مشهد، دیگر نمی توانید. باید از جاده دیگری بروید. چرا که همه جاده آبلمبو می شود. حتی تمام قم هم آبلمبو می شود. کویری که الان برای ما قابل استفاده است، می‌شود باتلاق نمک زار. “

نمایی از کویر لوت در ایران که هیچ گیاهی در آن نمی‌روید

در سمت دیگر ماجرا و در جریان تصمیمات دولت آقای روحانی برای انتقال آب از دریای خزر به دشت سمنان نیز سیداحمد نبوی؛ مدیر کل اسبق بازرسی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید:

“دریاچه خزر به‌خلاف دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها، بسته است و آزاد نیست بنابراین هر اتفاقی که در آن بیفتد به تغییر اکوسیستم منجر می‌شود؛ این حجم از آب برای انتقال باید تا ارتفاع ۲۳۰۰ متری پمپاژ شود که تأثیری مستقیم بر نابودی ماهی‌های خاویاری به‌جا خواهد گذاشت و شیلات خزر را نابود خواهد کرد؛ از سوی دیگر احتمال انتقال ماهی‌های مهاجم به فلات مرکزی وجود دارد که پیامدهای آن مورد بررسی قرار نگرفته است؛ ‌ اجرایی شدن این طرح، تأثیر مستقیم روی بنادر ما به‌جا خواهد گذاشت؛ آن زمان است که اگر روسیه یک سد جدید دیگری روی ولگا ایجاد کند، تبدیل شدن خزر به دریاچه ارومیه دور از ذهن نخواهد بود؛ بنادری که از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و نظامی برای کشور ارزشمند هستند، خشک شده یا سطح آب به‌شدت پایین آمده و آنها را از دست خواهیم داد. “

او همچنین هشدار می‌دهد: انتقال آب خزر به سمنان برای ایران از انفجار چرنوبیل شوروی سابق و یا انفجار مخازن مواد شیمیایی شرکت بوپال هند خطرناک‌تر است؛ اگر این طرح اجرا شد و به‌دنبال آن طی یکی دو سال آینده صنایع سنگین آب‌بر در استان سمنان به زمین نشستند بدانید که ذی‌نفعان این صنایع آب‌بر همان کسانی هستند که امروز با اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان موافقت کرده‌اند. [۲]

در این باره البته اشاره به یک نکته هم خالی از لطف نیست که پس از روی کار آمدن احمدی نژاد در دولت نهم، استاندار وقت کرمان اشاره‌های پر تأکیدی را پیرامون بحث انتقال آب از خلیج فارس به کویر لوت (که همسایه کرمان است) مطرح کرد و پیگیر این طرح بود.

اما به هر دلیلی، طرح مذکور همچنان بر اساس سرشت همیشگی خود در قالب زمزمه‌ها باقی ماند.

دقت شود که در تمام طول سال‌هایی که بحث ایجاد دریاچه‌های نوپدید در نقاط گود ایران مطرح بوده؛ برخی پروژه‌های انتقال آب انجام شده است که جملگی کاربرد شرب و یا صنعتی داشته‌اند.

*شوخی شیرین طبیعت با مردمان حاشیه کویر/ دریاچه نوپدید کویر لوت می‌خشکد یا بزرگتر و پر آب‌تر می‌شود!؟

این زمزمه‌ها و گفت‌وگوهای چندین ده ساله پیرامون ایده عجیب داستان ما ادامه داشت تا اینکه در فروردین سال ۹۸ اتفاق عجیبی در ایران و البته در کویر لوت رخ داد…

و آن بارش‌های عظیم و بیسابقه‌ای در سراسر کشور بود که جدای از وقوع سیل در  برخی شهرهای کشور؛ سالی پر آب را برای ایران اسلامی رمق زد.

آنقدر پرآب و پر بار که گردشگران همیشگی کویر لوت پس از آغاز بارش‌ها به ناگاه شاهد تولد یک دریاچه بزرگ و موّاج در عمق کویر لوت شدند…[۳]

دریاچه‌ای در مسیر شهداد_نهبندان و در میانه‌های کویر لوت که آنرا “دریاچه جوان شهداد” هم می‌نامند و البته آنقدرها بزرگ هست که بخشی از جاده را نیز تخریب کرده است و تیرهای انتقال برق را نیز گاها تا چندین متر به زیر آب برده است.

گفته می‌شود این دریاچه نوپدید که بخشی از آب آن با رواناب‌های بیسابقه و بخشی به دلیل طغیان رود شور در خراسان جنوبی تأمین شده؛ طی ماه‌های گذشته حتی توانسته است پرندگان مهاجر را نیز به خود جذب کند.

اکنون صحنه خشک بخشی از کویر لوت و کلوت‌های آن کاملا تغییر کرده است و سرزمین بی‌آب و علفی که حتی مارکوپولو هم در سفرنامه مشهور خود آنرا بعنوان یک بیابان لم‌یزرع می‌شناسد اما امروز صاحب یک دریاچه نسبتا بزرگ شده است.

آیا طبیعت ترجیح داده است به آن سؤال همیشگی محیط‌شناسان و ایده‌پردازان پاسخ دهد!؟

و یا شاید روح مرحوم مهندس هومان فرزاد در کویر لوت حلول کرده است برای انجام یک کار ناتمام…

هرچه هست حالا دریاچه‌ای در دل کویر لوت تشکیل شده که شنا کردن هم در آن ممنوع است!

همه بهت‌زده‌اند و این مسئله هم مشخص است که این دریاچه‌ی نوپدید با حجمی از آب‌های فصلی ایجاد شده که اگر مثلا با آب انتقالی از دریای فارس تغذیه شود؛ با سر و شکلی جدید از “کودک نوپای کویر لوت” مواجه خواهیم بود و اگر نشود که با گرمای حاضر در منطقه طی چند سال آینده دریاچه‌ی نوپدید قصه‌ی ما خشک خواهد شد.

صد البته در این میان نیاز وافری به پژوهش‌های جغرافیدانان، کویرشناسان و کارشناسان محیط زیست وجود دارد که در یک اقتراح علمانی، چند و چون پاسخ طبیعت به معمای چندین ده‌ساله  “ایجاد دریاچه در کویر لوت” را بیازمایند و به ما بگویند که طبیعت یک قانون را به اثبات رسانده است یا ترجیح داده با مردمان حاشیه کویری یک شوخی شیرین داشته باشد!؟

در ادامه تعدادی از عکس‌های دریاچه نوپدید در کویر لوت را ببینید که بر روی مساحتی وسیع از ریگزار و تپه‌های شنی تشکیل شده و فصلی جدید از حیات کویر را رقم زده است…