مشکلات شهری و‌زاغه نشینی و علل عمده حاشیه نشینی و الودگی های شهری و الاینده های شهری

مشکلات شهری
رشدچشمگیر شهر نشینی همراه با گسترش شهرها از نظروسعت و افزایش جمعیت باعث ایجادبافتها وترکیب های مختلف شهری شده است شهرها به دلیل تفاوت های ساختاری ،کالبدی،اجتماعی و اقتصادی به بخش های مختلفی تقسیم شده اند و ناهماهنگی فضایی و عدم تعادل ها را نشان می دهند گویی درعین مشاهده یک یا چند شهر به قول دیوید هاروی با شهر سرد وگرم،شهر ثروت و فقرو شهر حاشیه و مدرن روبرو هستیم. گسترش فیزیکی نااندیشه شهری باعث مخاطره محیط زیست انسانی نیز شده است.در زیر مهمترین عواملی که زندگی شهری و طبیعت شهر نشینی را با مشکل مواجه کرده اند معرفی شده است:
• یراکندگی نا ا ندیشیده ی شهرها.
• بوجود آمدن کلان شهر ها
• کمبود مسکن.
• زاغه نشینی و حاشیه نشینی.
• مشکلات اجتماعی (جرم و جنایت و….
• فقر و عدم تساوی.
• بیکاری.
• از هم گسیختگی قوام خانواده.
• آلودگی صوتی.
• آلودگی هوا.
• تراکم بیش از حد جمعیت.
• آلودگی زیست محیطی.
• کمبود امکانات تفریحی.
• مشکلات مدیریتی.
• وابستگی شهروندان، به دلیل مصرف گرا بودن.
• و….

هر کدام از عوامل فوق به نوعی از معضلات شهر نشینی بوده و کم و بیش میتوان انها را در شهرهای مختلف بخصوص شهرهای ایران نیز مشاهده کرد.در اینجاست که نقش برنامه ریزان شهری بیشتر نمایان شده و برنامه ها و طرح های ارائه شده از طرف آنها در جهت کاهش و یا به سامان کردن شهرها و بویژه ساماندهی مناطق حاشیه نشین شهرها می تواند موثر باشد.

زاغه نشینی

 در لغت به محله‌های فقیرنشین و بدون مجوز در حاشیه شهرها گفته می‌شود. معمولاً امکانات بهداشتی، رفاهی و امنیتی در مناطق زاغه‌نشین وجود ندارد.

هم‌اکنون بیش از یک میلیارد نفر از مردم جهان در زاغه‌ها زندگی می‌کنند.^[۳] برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد، با توجه بهرشد جمعیت جهان، جمعیت زاغه‌نشین‌ها در سال ۲۰۳۰میلادی را در حدود ۲ میلیارد نفر برآورد کرده‌است.^[۴] بر اساس آمار سازمان ملل متحد، هم‌اکنون بیش از یک نفر از هر ۳ ساکن در شهرهای کشورهای در حال توسعه در زاغه زندگی می‌کند.^[۵]زاغه‌ها طیفی از آپارتمانهای پر تراکم و بد منظره در مرکز شهر تا سکونتگاه‌های پراکنده غیررسمی و بدون قانون در حاشیه شهرها را شامل می‌شود. برخی بیش از ۵۰ سال قدمت دارند و برخی هنوز در حال تصرف شدن هستند.

سکونتگاه‌های غیررسمی در مسائل و مشکلات زیر با هم اشتراک دارند:^[۶]

• فقدان تاسیسات شهری مناسب و کافی
• فقدان خدمات شهری مناسب و کافی
• افزایش تنش‌ها به علت شکاف عمیق اجتماعی بین ساکنان این سکونتگاه‌ها و مناطق رسمی شهری
• پیچیدگی و دشواری تامین خدمات به علت توسعه ناموزون و برنامه‌ریزی نشده

در آغاز پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، ۳۰ درصد مردم در شهرها و ۷۰ درصد در روستاها زندگی می‌کردند اما سیاست‌های نادرست و عدم ایجاد اشتغال در روستاها سبب مهاجرت شده‌است و در کنار آن حاشیه‌نشینی ایجاد شده که مشهد در این میان مشهد بیشترین سهم را دارد به طوری که متوسط حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرها ۱۶ درصد جمعیت است اما مشهد، ۳۰ درصد جمعیت حاشیه‌نشین دارد.^[۷]

برای ساماندهی وضعیت حاشیه‌نشینی کارگروهی با محوریت معاونت مدیریت و توسعهٔ شهری و روستایی وزارت کشور و با عضویت سازمان ملی زمین و مسکن و سایر دستگاه‌های مرتبط تشکیل شده که دبیری آن بر عهدهٔ شرکت عمران و بهسازی شهری ایران است. یکی از اولویت‌های این کارگروه، تدوین برنامهٔ جامع توانمندسازی و پیشگیری از گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی ایران است که حاشیه‌نشینی مشهد نیز یکی از بخش‌های مهم آن است. این برنامه جامع، سند مدیریت اجرایی برنامهٔ توانمندسازی و پیشگیری برای کلان‌شهرها است و قرار است با اولویت مشهد تهیه و تصویب شود. در شهر مشهد ۶۶ محله در ۸ پهنه وجود دارند که تاکنون برنامهٔ توانمندسازی در یکی از پهنه‌ها در سه محله به تصویب رسید و شرکت عمران و بهسازی شهری نیز چندین پروژه را در آن‌جا اجرا کرد. هم‌چنین برنامه‌ریزی‌های لازم برای اجرایی شدن سازوکارهای لازم در سایر محله‌ها و در پهنه‌ای گسترده طی سه سال آینده انجام شده‌است.

به دلیل فقر مطلق حاکم بر زاغه‌نشین‌ها، زاغه‌ها معمولاً محل سکونت بسیاری از تبهکاران و باندهای قاچاق مواد مخدر است. مهاجرت غیرقانونی به ایران و به تبع زاغه‌نشینی آنها در حاشیه شهرها، یکی از معضلات جدی ایران محسوب می‌شود، شواهد زاغه‌نشینی اتباع خارجی را، حداقل در بخشی از حاشیه جنوب تهران نشان می‌دهد.

 علل عمده پدیده حاشیه نشینی
۱- کمی در آمد روسای خانوار و بالا بودن بهای زمین و هزینه ساخت و ساز رسمی و گرانی اجاره بها
۲- دافعه های مبدا ( مثل بی چیزی، نداشتن زمین ) موجب گریز ساکنین آن از زادگاههای خویش و سرازیر شدن آنها بسوی شهر ها می شود و هزینه بالای زندگی شهری موجب پدید آمدن کانونهای حاشیه نشینی می شود.
۳- عامل دیگر قطعه بندیهای بزرگ زمین است که موجب افزایش قیمت زمین شده و امکان خرید زمین توسط افراد کم در آمد و کم بضاعت گرفته می شود و بناچار به مناطق حاشیه نشینی پناه می برند.
۴ – فقدان منطقه بندی و کاربری نا مناسب زمین. اگر شهرها بصورت مناسب منطقه بندی و توسعه نیابند زمینه برای ساخت و ساز های غیر مجاز فراهم شده و محلات زاغه نشینی بوجود خواهد آمد. همچنین چنانچه زمینهای مناسب برای خانه سازی به کاربری صنایع و یا دیگر موارد کاربری اختصاص یابد ممکن است محلات فقر نشین شکل بگیرند.
۵ – مهاجرت، از عوامل موثر در شکل گیری حاشیه نشینی است مهاجرت اعم از مهاجرت افراد از روستاها و شهر های کوچک به شهر های بزرگ و نیز مهاجرت افراد از هسته داخلی شهر به حواشی آن می باشد.
  6- در شکل گیری مناطق حاشیه نشینی حداقل در گسترش آن نقش و تاثیر عملکرد ادارات و دستگاههای دولتی و عمومی را نباید نادیده گرفت.

  اوصاف عمومی مناطق حاشیه نشینی

  سیمای نامطلوب : عمده ترین نماد جهانی حاشیه نشینی سیمای نامطلوب آن است که احساس و وجدان و دیدگان آدمی را می آزارد، ساختمانها تخریب شده و فرسوده شده نشان می دهد. گذرگاهها ومعابر پرپیچ‌وخم و کم عرض بوده و معمولا راه دسترسی خودروهای امداد اعم از آتش‌نشانی، اورژانس و پلیس در مواقع بروز حوادث و خطرات وجود ندارد.

  پایین بودن سطح بهداشت عمومی و سلامتی : حاشیه نشینها فاقد بهداشت عمومی و خصوصی در حد واندازه استانداردهای جهانی و حتی ملی هستند و اقدام علیه بهداشت عمومی و محیط زیست در چنین مناطقی شایع است. انباشت زباله ها و عدم جمع آوری آنها، جریان فاضلاب منازل در کوچه ها و عدم دفع بهداشتی آن، آلودگی های صوتی و آلودگی هوا و غیره در این محلات مشهود است.

   فقدان شغل رسمی و در آمد کافی : اکثر خانواده های حاشیه نشینی شغل رسمی برای تامین معاش خود ندارند و چون این افراد عموما فاقد مهارت وتخصص و سرمایه گذاری می باشند به مشاغل کاذب و بعضا مجرمانه مثل دست فروشی، کوپن فروشی، تکدی گری، زباله دزدی، خرید وفروش مواد مخدر و مشروبات الکلی روی می آورند. بر حسب آمارهای موجود حدود ۲۰ در صد افراد این مناطق فاقد شغل می باشند.

  وجود خرده فرهنگهای خاص مناطق کوچک : در مناطق حاشیه نشین خرده فرهنگهای خاص مناطق کوچک هر یک از خانوارها که قبلا ساکن آن بودند مشاهده می شود. این فرهنگها بسیار دیر جذب فرهنگهای شهری می شوند و این امر و نیز فقر فرهنگی افراد امکان نفوذ از نظر فرهنگی و اجتماعی را در انها برای اجرای برنامه های مختلف اجتماعی، چون بهداشت و تنظیم خانواده و غیره مشکل می کند.

  5 – اعتیاد : از عوامل گرایش به اعتیاد، فقر، بیکاری، فقدان برنامه صحیح جهت پر کردن اوقات فراغت، نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی و در دسترس بودن مواد مخدر را می توان نام برد معمولا در مناطق حاشیه نشین بسیاری از این عوامل قابل رؤیت است و بدان جهت اعتیاد به مواد مخدر در بین جوانان این مناطق و همچنین خرید و فروش مواد افیونی روز به روز افزایش می‌یابد.

تصویری از یک زاغه بمبی هند در حدود ۵۵٪ از جمعیت شهر بمبئی در زاغه‌نشین‌ها زندگی می‌کنند. این در حالی است که مساحت کل زاغه‌نشین‌ها در بمبئی برابر با حدود ۶٪ از زمین‌های شهری است.میزان رشد زاغه‌نشین‌ها در بمبئی بیشتر از نرخ کلی رشد شهری است.

بیکاری

بیکار در اقتصاد به فردی گفته می‌شود که در سن کار (۱۵ تا ۶۵ سال) و جویای کار باشد اما شغل یا منبع درآمدی پیدا نکند. کودکان و افراد مسن از آن جهت که قادر به انجام کار نیستند، جزو جمعیت فعال به حساب نمی‌آیند. زنان خانه‌دار و دانشجویان اگر جویای کار نباشند، جزو جمعیت فعال شمرده نمی‌شوند.

آثار بیکاری

تجربه بیکاری برای کسانی که به داشتن شغل ثابت و مطمئن عادت کرده‌اند، می‌تواند بسیار ناراحت‌کننده باشد. مستقیم‌ترین نتیجه بیکاری، از دست دادن درآمد است. فشار اقتصادی برای کسانی که فاقد کارند بسیار زیاد است.

علل به وجود آمدن بیکاری

افزایش جمعیت و کمبود تقاضای نیروی کار، اتوماسیون، مهم‌ترین علل بیکاری هستند. یک عامل مهم بیکاری، افزایش رقابت بین‌المللی در صنایعی است که پیش‌رفت روزافزون غرب بر پایه آن بنیاد نهاده شده بود. یکی از عوامل دیگر بیکاری عدم برنامه ریزی درست دولت و خانواده است که دلیل اصلی بیکاری در برخی کشورها همین موضوع است.

تراکم بیش از حد جمعیت

تراکم عبارت است از نسبت تعداد جمعیت به میزان معینی از زمین که معمولاً در شهرها به هکتار بیان می‌شود. یکی از اهداف اصلی برنامه ریزی شهری، رسیدن به وضعیتی است که انواع امکانات و فضاهای شهری به اندازه کافی و به نحوه مطلوب در دسترس شهروندان قرار گیرد و آنان با کمترین مشکل به انواع امکانات شهری دسترسی داشته باشند. حصول این امر، با ایجاد تعادل منطقی بین جمعیت و امکانات صورت می‌گیرد. تراکم بیش از حد جمعیت در بخشی از شهر این تعادل را از بین می‌برد. علاوه بر این ایجاد سروصدا و نارساییهای روانی، گرانی قیمت زمین و اجاره‌خانه، بزهکاری و جنایت، امکان مخاطرات بهداشتی و مواردی از این قبیل از تبعات آن است. در مقابل، تراکم بسیار پائین نیز مشکلاتی از قبیل بالا رفتن هزینه خدمات‌رسانی در زمینه‌های شبکه معابر، تأسیسات زیربنایی (آب ، برق ، گاز و تلفن) و خدمات بهداشتی، درمانی، آموزشی و غیره می‌شود. بنابراین رسیدن به تراکم معقول، منطقی و نظارت بر آن در شهرها از اهمیت بالایی برخوردار است. 

آلودگی زیست محیطی

آلودگی هوا :

آلودگی هوا یکی از پدیده های زندگی مدرن امروزی و ناشی از تمدن است که در اثر فعالیت های شبانه روزی بشر بوجود می آید . این تمدن ناشی از تولید مواد غذایی ، صنعتی ، کالاهای مختلف و انرژی است .   تداوم این آلودگی ها باعث بیماری ها یا اختلالاتی برای انسان ، حیوانات و گیاهان  ایجاد می کند و به میزان قابل ملاحظه ای ، زندگی بشر را به مخاطره می اندازد

منابع آلاینده هوا :

منابع متحرک که همان وسایط نقلیه شهری و روستایی هستند که از بنزین ، گازوئیل ، یا سوخت فسیلی دیگر استفاده می کنند

منابع ثابت که همان مراکز صنعتی و کارخانجات داخل و خارج شهرها هستند که از سوخت یا زغال سنگ استفاده می کنند

 آلودگی آب :

آلودگی آب بر اثر ورود فاضلاب انسانی ، بهداشتی ، خانه ها و فاضلابهای صنعتی کارخانجات

 زباله های شهری  : مانند پسابهای غذایی ، آشغال ، خاکستر و ضایعات ساختمانی و نوسازی بناها ، زباله های ناشی از عملیات تصفیه آب و ………………

زباله های صنعتی : زباله های ناشی از فعالیتهای صنعتی و تجاری

آلودگی صوتی یا صدا :

صوت عبارت است از امواجی که از ارتعاش سریع اجسام جامد ، مایع و گاز تولید می شود .

استانداردهای صدا برای انسان در روستاها و نواحی شهری متفاوت است . در مناطق روستایی  در روز ۴۰db و در شب ۳۰db. در مناطق شهری  در روز ۵۵db و در شب ۴۵d.

منابع تولید صدا :

۱)     ترافیک

۲)     صنایع

۳)     فعالیتهای ساختمانی و مراکز تجاری

۴)     صدای حاصل از تردد ماشین ها وسایط نقلیه سبک و سنگین

۵)     صدای حاصل از کارکرد ژنراتورها

۶)     صدای حاصل از کارکرد توربین ها

۷)     هر منبع تولید صدا

کنترل آلودگی صوتی

۱)     کاهش یا حذف منابع صوتی

۲)     جلوگیری از انتقال صدا ، مثلا دو لایه کردن شیشه ها  و یا پشم شیشه در سقف خانه ها استفاده کنیم و درختکاری یا فضای سبز ، چون در  گیاهان  بافتی وجود دارد که کلانشیم نامیده می شود و این بافت صدا را از محیط جذب می کند .

۳)     استفاده از گوشی

۴)     آموزش

آلودگی بصری

   جهت تعریف آلودگی بصری می توان بیان نمود که :

هرچیزی که به چشم انسان نازیبا بیاید و این نازیبایی را تشدید کند آلودگی دیداری ( بصری ) نامیده می‌شود یا به عبارت دیگر طبق تعریف آکادمیک تنوع ناهمگون و ناهماهنگ رنگ ، فرم و جنس در فضا و سیمای شهری را آلودگی دیداری می‌گویند.

آلودگی دیداری مفهومی جدید است که البته از دیر باز نیز وجود داشته است. وجود عناصر بصری نا همگون با محیط پیرامون و یا انباشت زیادی از المان های بصری را به این نام می شناسند.

میزان آلودگی بصری بسته به شرایط اقلیمی ، قوانین و حتی فرهنگ حاکم بر هر شهر و کشور متفاوت است .

بحث آلودگی بصری دارای جنبه‌های متفاوت و حتی متنوعی است و به عوامل محدودی ختم نمی‌شود چرا که این این آلودگی دارای چند فاکتور مشخص و محدود نیست.

به عنوان مثال اگر کسی با ماشین کثیف در خیابان تردد کند آلودگی بصری ایجاد می‌کند یا قرار گرفتن زباله‌ای در کنارخیابان نیزآلودگی بصری را به همراه می‌آورد یا در بالکن خانه‌ها همه چیز یافت می‌شود جز فضایی که متعلق به بالکن است، حتی گاه نوع پوشش شهروندان نیزدر این میان مصداق آلودگی بصری به شمار می‌آید. در این رابطه می‌شود صدها مثال و مصداق گوناگون را عنوان کرد که هرکدام از عوامل آلودگی بصری است که کمتر به چشم می‌آیند.

خودروهای فرسوده، ساختما‌ن‌‌های قدیمی، بناهای نیمه‌کاره، تابلو‌های تبلیغاتی ‌و عناصر ناهماهنگ شهری که بدون در نظر گرفتن طرحی از پیش تعیین شده در معابر نصب می‌شوند نیز از نشانه‌های آلودگی دیداری هستند. همچنین نوشته‌های مختلف روی دیوارها نیز از دیگر نمادهای آلودگی بصری در شهرهای بزرگ هستند که اغلب تصور می‌شود در مقایسه با دیگر آلودگی‌ها عواقب کمتری دارند زیرا تاکنون هیچ مطالعه‌ای برای بررسی تأثیر آلودگی‌های دیداری بر ناهنجاری روانی، بیماری‌های روحی و اختلالات رفتاری انسان‌ها انجام نشده است.

در واقع آلودگی دیداری به عناصر بصری غیرجذاب و انسان ساخت از یک چشم اندازو یا هر چیز دیگری است  که شخص با احساس راحتی نمی تواند به آن نگاه کند.آلودگی دیداری مسئله زیبایی شناسی است، بنا براین با توجه به اثرات این نوع آلودگی توانایی فرد برای لذت بردن از مناظرکاهش یافته و یا مشاهده آن مختل می گردد.

مشکلات مدیریت شهری

شهرها را می توان در ایده آل ترین حالت محیطی برای ارائه توانایی های بالقوه انسانی و عرصه فرصت ها به مردم دانست. اما تحقق حالت مذکور نیازمند ارائه خدمات مناسب ، متنوع و پایدار است. تمرکز جمعیت در شهرها به ویژه شهرهای بزرگ و کلانشهرها و رشد شتابان شهرنشینی به سبب مهاجرت و همچنین افزایش طبیعی جمعیت شهر ، مشکلاتی را در ارائه خدمات متناسب با میزان افزایش جمعیت شهری به وجود می آورد. مسئله ای که می تواند شهرها را از موتور مولد رشد بدل به گردابی از مشکلات و نابسامانی ها سازد. بازیگر مهمی که می تواند مانع از بدکارکردی شهرها شود، نظام اداری شهر و شیوه ای است که برای اداره شهر در پیش می گیرد. این شیوه در حال حاضر دوگونه مدیریت شهری و حمکرانی شهری دارد. اداره کارآمد و موثر شهر زمانی امکان پذیر است که بتوان چالش های بر سر راه مدیریت شهری مطلوب را شناسایی و برای کاهش یا رفع آن ها اقدام کرد.

خانه